Geçmişten Günümüze Konak

Konak Belediyesi’nin yönetim sınırları, Anadolu’nun en eski yerleşimlerinden biri olan İzmir’in tarihî merkezini; idari, ticari, ekonomik, sosyal ve kültürel işlevlerin yoğunlaştığı çekirdek alanı kapsamaktadır. Bu nedenle Konak’ın tarihsel gelişimi, İzmir’in tarihiyle doğrudan bağlantılıdır ve ayrı düşünülmemesi gerekir. Binlerce yıllık geçmişe sahip bu bölge, tarih boyunca farklı kültür ve medeniyetlerin izlerini taşıyan çok katmanlı yapısıyla yalnızca yerel değil, bölgesel ve uluslararası ölçekte de önem taşımaktadır.

Arkeolojik bulgular, İzmir’in ilk yerleşiminin M.Ö. 6500 yıllarında Yeşilova Höyüğünde kurulduğunu göstermektedir. Körfezin doğu kıyısında yer alan bu Neolitik yerleşim, yalnızca İzmir’in değil, tüm Anadolu’nun bilinen en eski tarım topluluklarından birine ev sahipliği yapması açısından büyük önem taşır. M.Ö. 3000 yıllarında bu kez körfezin kuzeydoğu kıyısında kurulan Smyrna Höyüğü, kentin ikinci büyük yerleşim merkezi olmuştur. M.Ö. 334 yıllarında ise körfezin güneydoğusunda yer alan Kadifekale (Pagos Dağı) eteklerinde üçüncü ve bugünkü yerleşim süreci başlamıştır. Bu yerleşim, günümüzde yaklaşık 8500 yıllık kesintisiz bir tarihsel geçmişin başlangıç noktası kabul edilmektedir.

M.Ö. 7. yüzyıldan itibaren Antik Smyrna, önce Aioller, ardından İonlar tarafından iskân edilmiştir. Bu süreçte kent, İyonya’nın en görkemli liman şehirlerinden biri haline gelmiş; Agora, Antik Tiyatro, Roma Yolu ve Altınpark gibi alanlarda Helenistik ve Roma dönemlerine ait mimarlık örnekleri inşa edilmiştir. Şehir, antik liman ve surlarla çevrili yaklaşık 200 hektarlık bir alanda kurulmuş ve bu alan, 2400 yıldır kesintisiz yerleşim görmüştür. Roma döneminde Smyrna, Batı Anadolu’nun en önemli liman kentlerinden biri olarak ticaretin ve kültürel etkileşimin merkezi haline gelmiştir.

Şehir Roma dönemindeki görkemini 1204-1261 yılları arasında Bizans’ın sürgündeki İznik İmparatorluğu’nun liman şehri olarak kısa süreliğine yaşamış, bu konumunu İtalyan şehir devletleri ile Türklerin 14. yüzyılda şiddetlenen rekabeti sonucunda kaybetmiştir. 1317 yılında Aydınoğlu Mehmed Bey’in Kadifekale’yi fethetmesiyle Türk hâkimiyeti başlamışsa da Cenevizlilerin Liman Kalesi’ndeki (Aşağı Kale) varlığı genel olarak devam etmiştir. 15. yüzyılın başlarında İzmir tamamen Osmanlı topraklarına katıldığında küçük bir kıyı yerleşmesine dönüşmüştür.

Osmanlı döneminde, özellikle 17. yüzyıldan itibaren İzmir limanı Doğu Akdeniz’in önemli ticaret merkezlerinden biri hâline gelmiş, Konak da bu gelişimin merkezinde yer almıştır. Bu dönemde Kemeraltı ve Anafartalar Caddesi çevresinde liman tamamen dolmuş ve günümüzde Kemeraltı Tarihî Ticaret Merkezi olarak bilinen alan oluşmuştur. Bölgede hanlar, camiler, kiliseler, sinagoglar ve çok sayıda sivil mimari örneği konutlar inşa edilmiş; geleneksel Türk ve Rum mimarisi iç içe geçmiş zengin bir kültürel doku ortaya çıkmıştır.

Konak’ta yer alan Tarihî Liman Kenti sınırları içerisinde, 15. yüzyıldan günümüze kadar farklı dönemlere ait birçok mimarlık eseri bulunmaktadır. Ticaret ve konaklama işlevli hanlar, dini yapılar, Levanten evleri ve sivil mimarlık örnekleri bu kültürel sürekliliğin izlerini taşır. Özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısında kent, büyük bir iktisadi büyüme ve buna bağlı mekânsal gelişim yaşamış; Doğu Akdeniz’in yeniden en önemli liman şehirlerinden biri olmuştur.

Bu dönemde 1865’te tamamlanan İzmir–Aydın ve İzmir–Turgutlu demiryolları ile Basmane ve Alsancak Garları inşa edilmiştir. 1876’da tamamlanan dolgu çalışmaları sayesinde Konak Meydanı ile Gümrük Binaları arasında ticarethaneler ve antrepolar, Gümrük Binaları ile Pasaport arasında bankalar, kulüpler, oteller, restoranlar ve liman acenteleri yer almıştır. Alsancak bölgesinde ise konsolosluklar, tiyatrolar ve Sakız tipi cumbalı evler gibi sivil mimarlık örnekleri yoğunluk kazanmıştır.

1922 İzmir yangını sonrasında modern şehir planlaması süreci başlamış; bu çerçevede merkezde Kültürpark inşa edilmiştir. Bu alan günümüzde hem tarihî hem doğal sit olarak tescillidir. 1923-1933 yılları arasında ise Konak Meydanı merkezli yaklaşık 500 metrelik yarıçap içinde, “Birinci Milli Mimarlık Üslubu” ile çok sayıda finans, ticaret ve kültür yapısı inşa edilmiştir. Bu yapılar bugün korunması gereken kültür varlıkları olarak tescillenmiştir.

Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte Konak, İzmir’in idari merkezi olma rolünü sürdürmüştür. Cumhuriyet ideolojisi, özellikle modernist mimari anlayışla kent dokusuna yansımış; Gazi Bulvarı, Anafartalar Caddesi gibi ana arterler bu dönemin kentleşme anlayışını temsil etmiştir.

1980’li yıllardan itibaren Konak, İzmir’in hem ticaret ve yönetim merkezi hem de kültürel mirasın yoğunlaştığı başlıca ilçesi olmuştur. 1984 yılında ilçe statüsü kazanmış, 1987 yılında Konak Belediyesi kurulmuştur. 1989 yerel seçimleriyle birlikte belediye başkanını doğrudan halk seçmeye başlamıştır.

Bugün Konak; Sümerbank binası, Kemeraltı Çarşısı, Agora Ören Yeri, Kadifekale, Saat Kulesi ve Konak Pier gibi çok sayıda tarihî mekâna ev sahipliği yapmaktadır. Bu miras alanlarının tamamı, Konak Belediyesi yetki ve sorumluluk alanında yer almaktadır. Ayrıca Helenistik dönemde kurulan üçüncü Smyrna yerleşimi ile Roma dönemi kent sınırlarını kapsayan kentsel ve arkeolojik sit alanları, Kalearkası ve Alsancak Kentsel Sit Alanları da Konak sınırları içindedir. İzmir Tarihi Liman Kenti, günümüzde UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’nde yer almakta olup bu alanın tamamı Konak Belediyesi’nin yetki alanı içinde bulunmaktadır.

Konak sınırları içerisinde ayrıca, 19. yüzyılda kentin batı aksında (Karataş ve Güzelyalı) ve kuzey aksında (Alsancak) gelişen sivil mimarlık dokuları ile Liman arkası Umurbey bölgesinde yer alan endüstri yapıları da İzmir’in mekânsal ve kültürel çeşitliliğini yansıtan önemli unsurlardır. Konak, sadece tarihî mirası değil, çağdaş şehir yaşamına yön veren sanatsal ve sosyal etkinlikleriyle de İzmir’in en dinamik ilçesi olmaya devam etmektedir.

KAYNAKÇA

Adıtatar, F. (2020). Aydınoğlu İbrahim Bey ve Bodamya Meselesi, TAD, C.39/S.68, 2020, s.175-205.

Akurgal, E. (2000). Ancient civilizations and ruins of Turkey. Net Turistik Yayınlar.

Bozdoğan, S., & Kasaba, R. (Eds.). (1997). Rethinking modernity and national identity in Turkey. University of Washington Press.

Çilingiroğlu, C. (2012). Yeşilova Höyüğü kazıları ve İzmir prehistoryasına katkıları. Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 139, 3–18.

Efe, A. (2022). Kent belleği ve mekânsal süreklilik bağlamında Konak. Dokuz Eylül Yayınları.

Erdem, M. (2010). İzmir kent tarihi üzerine notlar. Kent Tarihi Araştırmaları Dergisi, (4), 45–62.

Kadıoğlu, M. (2016). Smyrna Agorası ve kentsel planlama. Antik Kentler Dergisi, 9(2), 25–37.

Keyder, Ç. (2003). Modern Türkiye’de devlet ve sınıflar (7. basım). İletişim Yayınları.

Tümertekin, E., & Özgüç, N. (2001). Türkiye coğrafyası (6. baskı). Çantay Kitabevi.